بدخشان
تک نوازی دوتار ابریشم
سعید تهرانی زاده
قدمای موسیقی ایران، سازهای متداول زمان خود را به لحاظ روش تولید صدا به سه گروه اصلی دسته‌بندی كرده‌اند: نخست ذوات‌الاوتار كه صدای آن‌ها از ارتعاش یك وتر با سیم كشیده حاصل می‌شود؛ دوم، ذات‌النفخ، شامل تمام سازهای بادی؛ سوم، ابزار ایقاعی یا كوبه‌ای نظیر دف و تنبك.
خانواده‌ی ذوات الاوتار، خود به لحاظ ساختار تولید صدا به دو گروه تقسیم می‌شوند: الف: مضرابی ب: كششی. گروه مضرابی نیز از نظر نحوه‌ی نوازندگی به دو گروه كوچك‌تر تقسیم می‌گردند: 1- مضرابی مقید مانند تار، سه‌تار و گیتار، و 2- مضرابی مطلق مثل سنتور، قانون و پیانو. دوتار نیز متعلق به خانواده‌ی سازهای مضرابی مقید است،زیرا سیم‌های آن با یك دست مضراب (پنجه) خورده و با دست دیگر طول سیم مرتعش كم و زیاد می‌شود. همان‌گونه كه از نام «دوتار» پیداست، فقط دو عدد سیم دارد. شكل و شمایل آن بیش از هزار سال است كه بدین صورت باقی‌مانده و تغییراتی بسیار جزئی را پذیرفته است. اگر هم تغییراتی اساسی در این ساز پدید آمده، به پیدایش‌سازی جدید منجر شده است، مانند سه‌تار، دیوان و... .
این‌كه چرا سیم‌های دوتار بر عدد دو ثابت مانده و بر تعدادشان افزوده نگشته یا چرا پرده‌های روی دسته‌ی ساز بین پنج تا چهارده پرده ثابت مانده و افزایش نیافته است، همه به كاربری‌ساز و نیاز مخاطبان‌اش مربوط می‌شود. درواقع همین تركیب موجود كل احتیاج موسیقی‌دان نواحی مربوطه را برآورده كرده و نیازی به دست‌كاری در ساختمان ساز نبوده است. علاوه بر این، هرگونه تغییر اساسی در ساختمان دوتار ممكن است وجه تسمیه‌ی آن را بر هم زده و محصول جدیدی را در تضاد با این عنوان پدید آورد. برای مثال، اگر یك یا دو عدد سیم دیگر بر آن بیفزایند، چیزی شبیه سه‌تار امروزی می‌شود، یا اگر كاسه‌اش را بزرگ‌تر كنند، شكل عود را پیدا می‌كند كه در هر دو حالت، دیگر دوتار نیست. اما دلیل فنی ثابت ماندن ساختمان ساز طی هزاران سال، مربوط به نحوه‌ی صداهی و شیوه‌ی نوازندگی آن است. سیم‌های دوتار نه با مضراب، همچون تار، و نه با ناخن، همچون سه‌تار، بلكه با پنجه نواخته می‌شوند. نوع نوازش سیم از ناحیه‌ای به ناحیه‌ای دیگر متفاوت است، ولی در بیش‌تر نواحی، نوازندگی با انگشت سبابه هم‌راه انگشت شست صورت می‌گیرد و گاهی به هنگام نیاز، سایر انگشتان هم به كمك آن دو می‌آیند. این شیوه‌ی نوازندگی كه تناسب قابل قبولی با دو عدد سیم دارد، اگر در سازهای با سیم بیش‌تر به كار رود، فقط صدای حاصله شلوغ‌تر می‌شود و این پرسش پیش می‌آید كه چه نیازی به سیم‌های اضافی است؟ برای درك بهتر موضوع می‌توان طریقه‌ی نواختن دوتار را بی‌كم و كاست روی تار و سه‌تار تجربه كرد. روشن است كه خشونت صدا مجالی برای استمرار نوازندگی نمی‌دهد، زیرا سازهای مذكور بر اساس نواختن با مضراب طراحی شده‌اند.
دامنه‌ی صوتی دوتار بسیار محدود و در حدود یك و نیم هنگام است. به همین دلیل و همچنین به علت محدودیت تعداد پرده‌های ساز، نغمات استخراجی آن تنها از یك یا دو صدای شاهد تولید می‌شوند، درحالی‌كه این تعداد در تار و سه‌تار حدود شش وضعیت است، برای مثال، در این سازها دست‌كم از شش نت مختلف می‌توان شور، ماهور، دشتی و... نواخت. با آن‌كه موسیقی نواحی ایران همانند ردیف دستگاهی بر اساس پردازش ملودی و نغمه استوار است، اما در گونه‌های دوتارنوازی شمال خراسان و تركمن صحرا، نوعی از موسیقی دوصدایی به گوش می‌رسد كه درواقع دارای هارمونی است. به این صورت كه سیم دوم دوتار به‌طور پیوسته با سیم اول ایجاد هماهنگی و هارمونی می‌كند.
كاسه‌ی دوتار معمولاً از چوب توت و دسته‌ی آن از چوب گردو ساخته می‌شود. اندازه‌ی كاسه در نواحی مختلف ایران، متناسب با فرهنگ موسیقایی هر منطقه، كوچك و بزرگ است. اگر بخواهیم دوتارهای نواحی ایران را به لحاظ جغرافیای فرهنگی دسته‌بندی كنیم، به چهار ثانیه‌ی عمده برمی‌خوریم: الف - دوتار رایج در جنوب و شرق خراسان؛ ب – دوتار رایج در شمال خراسان تا بجنورد؛ ج – دوتار تركمنی محدود به استان گلستان؛ د – دوتار رایج در كرمانشاه (كه امروزه به دو دلیل،دیگر دوتار خوانده نمی‌شود. نخست این‌كه نام قدیم و اصلی این ساز چنان‌كه فیلسوف ابونصر فارابی 1050 سال پیش نوشته، تنبور است؛ و دوم این‌كه تنبورهای رایج در كرمانشاه امروزی دارای سه عدد وتر یا سیم هستند و طبیعتاً نمی‌توان آن‌ها را دوتار نامید).
اختلاف نواحی چهارگانه تنها در شكل و ساختمان دوتار و تنبورشان نیست،بلكه جنس موسیقی آن‌ها نیز بسیار متفاوت است. از نوازندگان بنام دوتار در چند دهه‌ی اخیر می‌توان به این اساتید اشاره كرد:
1-شرق خراسان: زنده‌یاد نظر محمدسلیمانی، نور محمد دُرپور؛
2-شمال خراسان: زنده‌یاد محمدحسین یگانه، حاج قربان سلیمانی؛
3-تركمن صحرا: زنده‌یاد نظرلی محجوبی، دكتر مجید تَكه؛
4-كرمانشاه: زنده‌یاد امرالله شاه‌ابراهیمی،درویش امیرحیاتی.
تك‌سیم نوازی با دوتار به ندرت صورت می‌گیرد و درواقع بخش عمده‌ی نوازندگی،با هردو سیم انجام می‌شود. به نظر می‌رسد تك‌سیم نوازی دوتار متأثر از الگوهای شهری باشد. نوازنده‌ی دوتار دست‌كم دو صدای مختلف و شاخص را از ساز خود طلب می‌كند: یك حالت پنجه زدن به سیم‌ها بدون برخورد دست به صفحه‌ی ساز كه حالتی لطیف دارد، و دیگری نواخته شدن همزمان پنجه به سیم و صفحه كه صدای ویژه‌ای را تولید می‌كند و جزو ویژگی‌های صوتی و شخصیتی دوتار به حساب می‌آید.